Ζώσα η παράδοση και τα έθιμα των Θεοφανίων σε χωριά της Πάφου

Ζώσα η παράδοση και τα έθιμα των Θεοφανίων σε χωριά της Πάφου
Φωτογραφία: Κ.Περικλέους/ΚΥΠΕ
Πολλά είναι τα έθιμα στα χωριά της επαρχίας Πάφου που τηρούνται την ημέρα των Αγίων Θεοφανίων ή των Φώτων ακόμα και σήμερα, από τα ξεροτήγανα μέχρι το «χόλιασμα» και το βάφτισμα των κεριών.

Όπως ανέφερε στο ΚΥΠΕ μελετήτρια της παράδοσης Άννα Τσέλεπου η γιορτή είναι γνωστή στο λαό σαν γιορτή των Φώτων, επειδή σε παλαιότερους χρόνους κατά τη μέρα αυτή βάφτιζαν τα τέκνα τους κι έτσι φωτίζονταν.

Κατά την παραμονή των Φώτων, δηλαδή κατά τα Κάλαντα, τελείται στην εκκλησία, η ακολουθία του Μεγάλου Αγιασμού, ο αγιασμός των νερών. Σε μερικά χωριά της Πάφου μεταφέρονται στην εκκλησία για να βαπτιστούν στο αγιασμένο νερό διάφορα φρούτα όπως εσπεριδοειδή, ρόδια, καρπούζια και σταφύλια, φυλαγμένα από πριν, αμύγδαλα κ.λπ.

Επίσης κάθε οικογένεια φροντίζει να βαφτίζει μερικά κεριά, που τα φυλάσσουν και τα ανάβουν σε περίπτωση θύελλας ή σε περίπτωση που μια έγκυος δυσκολεύεται να γεννήσει. Μετά το τέλος της λειτουργίας του Μεγάλου Αγιασμού οι ιερείς περιέρχονται τα σπίτια και καλαντίζουν, δηλαδή ραντίζουν με αγιασμένο νερό όλα τα δωμάτια του σπιτιού και τους ενοίκους, ενώ ταυτόχρονα ψάλλουν το εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε.

Όπως ανέφερε, το ράντισμα τούτο πιστεύεται ότι έχει τη δύναμη να διώξει τους Καλικάντζαρους, δηλαδή τα δαιμόνια που πιστεύεται ότι συχνάζουν τα δωδεκάμερα και ενοχλούν τους ανθρώπους. Πιστεύεται ότι αυτοί διαμένουν στους μύλους ή τα σταυροδρόμια και πίνουν από ποτήρια που είναι τα νύχια των γαϊδουριών ή των χοίρων, εξαφανίζονται δε όταν κάμει κανένας το σημείο του σταυρού.

Κάθε οικογένεια προσφέρει στον ιερέα που καλαντίζει, κουλούρια, γλυκό, ποτό. Ενδεικτικά, ανέφερε, στην Πάφο κάθε οικογένεια προσφέρει λουκάνικα, στη Σολιά ξεροτήανα, στα Λαγουδερά κόλλυβα, στη Μαραθάσα αμύγδαλα, καρύδια κ.λπ. και κάπου αλλού νομίσματα που παλαιότερα αποτελούσαν την χρονιάτικη πληρωμή του που γινόταν από την κοινότητα.

Στο Γουδί της Πάφου έχουν στρωμένο τραπέζι (αυτή τη μέρα ανοίγουν τη ζαλατίνα) και ο ιερέας πρέπει να πάρει λίγο φαγητό και λίγο κρασί. Τον ιερέα κατά κανόνα συνοδεύουν μικρά παιδιά που φέρουν το σικλίν, δοχείο μετάλλινο που περιέχει αγιασμένο νερό, και φανάρι, αναμμένο από το καντήλι κυρίως του Χριστού. Απ’ αυτό το φως δίδουν σ’ όλες τις οικογένειες.

Μ’ αυτό το φως φτιάχνουν και τη λεγόμενη χολλάν, δηλαδή ανάβουν κερί και το τοποθετούν κάτω από ένα υνί ή γαστρί και δημιουργείται αιθάλη (μούζη). Την παίρνουν μ’ ένα βαμβάκι και την τοποθετούν στο κοίλωμα ενός μικρού καλαμιού. Μ’ αυτή τη χολλά μαυρίζουν μ’ ένα φτερό κυρίως τα μικρά παιδιά, αλλά μαυρίζονται και γυναίκες για να κάμουν μαύρα μάτια, που εθεωρούντο ότι ήταν όμορφα ή για να θεραπευθούν από διάφορες ασθένειες των οφθαλμών.

Επίσης στο Γουδί της Πάφου ανάβουν με το πιο φως δυο κεριά και τα κολλούν στα κέρατα των βοδιών αν δεν είναι αδέλφια. Αν είναι αδέλφια, τους κολλούν από ένα κερί σε κάθε κέρατο. Ακόμη ρίχνουν σ’ αυτά κατά τη νύχτα κόλλυβα και πιστεύεται ότι μιλούν και λένε μεταξύ τους: Φάε να φάμεν που τους κόπους μας.

Στο χωριό Κρήτου Μαρόττου της Πάφου τα κόλλυβα τα ψήνουν κατά την Πρωτοχρονιά. Μέσα σ’ αυτά ρίχνουν και το σιτάρι του λεγόμενου σταυρού. Ο σταυρός γίνεται κατά την τελευταία μέρα του θερισμού όπου γίνεται η λεγόμενη μηλιά. Ύστερα τα ρίχνουν στα βόδια που πιστεύεται ότι μιλούν και λένε την πιο πάνω φράση. Επίσης κόλλυβα ρίχνουν σχεδόν σ’ όλη την Κύπρο κατά την Πρωτοχρονιά ή κατά τα Φώτα και στις κότες για να γεννούν αυγά. Σε μερικά χωριά τα κόλλυβα αυτά τα λένε βασιλούδια. Στο Γουδί της Πάφου με το φως των Φώτων άναβαν παλαιότερα μια μικρή φωτιά σε αλώνια, για ευλογία του αλωνιού, όπως έλεγαν.

Επίσης στο ίδιο χωριό άναβαν με το φως του κεριού των Φώτων ένα μεγάλο ξύλο. Διατηρούσαν τη φωτιά για 40 μέρες. Κατόπιν έπαιρναν μερικά καρβουνάκια από την πιο πάνω φωτιά και τα έριχναν μέσα σ’ ένα δοχείο με νερό. Μ’ αυτό το νερό ράντιζαν όλο το σπίτι.

Κατά τα Κάλαντα κάθε οικογένεια πρέπει να ψήσει ξεροτήανα (τηγανίτες). Ρίχνει μερικά πάνω στη στέγη των σπιτιών (σπάνια με λίγα λουκάνικα), για να φάνε και να φύγουν οι Καλικάντζαροι που πιστεύεται ότι λένε: «Τιτσίν τιτσίν λουκάνικον- μασαίριν μαυρομάνικον – κομμάτιν ξεροτήανον- να φάμεν τζαι να φύουμεν» .

Ακόμη κατά τη γιορτή των Φώτων στην Πάφο γίνεται η κατάδυση του Τιμίου Σταυρού. Μετά την τέλεση του αγιασμού, ενώ προηγούνται τα εξαπτέρυγα και ο Τίμιος Σταυρός και ακολουθούν οι ιερείς συνήθως με τον αρχιερέα, μεταβαίνουν στην παραλία όπου ο ιερέας ψάλλει το εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε… και ρίπτει στη θάλασσα τον Τίμιο Σταυρό, δεμένο με αλυσίδα κυρίως, για να μη χαθεί.

Πολλοί δύτες που αναμένουν την κατάδυση του σταυρού, διαγωνιζονται ποιος θα τον βρει.

Αξιοσημείωτο έθιμο της μέρας αυτής είναι αυτό που γίνεται στην Πάφο όπου μικρά παιδιά περιέρχονται τα σπίτια ζητώντας πλουμιστήραν, δηλαδή φιλοδώρημα συνήθως χρηματικό, παλαιότερα,ήταν διάφοροι καρποί, όπως αμύγδαλα, σταφίδες, ρόδια κ.λπ., λέγοντας Καλημέρα τζαί τα Φώτα τζαί την πλουμιστήραν πρώτα.